उजनी भागात फ्लेमिंगोचे सुकाळ; पक्षी पर्यटकांचा मात्र दुष्काळ

भिगवण: ता.०४: निसर्गनियमानुसार अनेक वन्यप्राणी व पक्षी ऋतुमानानुसार आपापले आवास बदलणारे असतात. काही पायी चालत, धावत स्थलांतरित होतात, तर काही खोल समुद्राच्या प्रवाहासोबत स्थलांतरित होतात; तर काही वायु मार्गाने स्थलांतरीत होतात.
असेच आकाशमार्गे, स्थलांतरित होऊन एक देश सोडून दुसऱ्या देशात आपला आवास शोधत भिगवण व भिगवण च्या आसपासच्या गावात येणारा रोहित किंवा फ्लेमिंगो हा एक वैशिष्ट्यपूर्ण पक्षी आहे.

रोहित पक्षी उर्फ फ्लेमिंगोचे स्थलांतर 

रोहित पक्षी प्रामुख्याने पाणथळ जागा, उथळ पाण्याचे तलाव, दलदलीचे प्रदेश, सरोवरे व खाडी अशा परिसंस्थेत थव्याने आढळतात. ऋतु जसे बदलतात तसे अन्न व ऊब यांच्या शोधात हे पक्षी स्थलांतर करतात. अक्षरशः लाखोंच्या संख्येने या पक्ष्यांचे थवेच्या थवे उंच गगनी उडताना दिसतात. या रोहित पक्ष्यांच्या विहंगमच्या वेळेस आपण आसपास असेल ‘बगळ्यांची माळ फुले अजुनी अंबरा’ या गीतातील दृश्य प्रत्यक्ष पहायला मिळते.

फ्लेमिंगोंचे उर्फ रोहित पक्षी यांचे स्थलांतर दोन प्रकारचे असते. भारतातल्या भारतात होणारे स्थलांतर म्हणजे स्थानिक स्थलांतर. यामध्ये राजस्थानातील कच्छ मध्ये अधिवास असलेले फ्लेमिंगो पक्षी अन्न व निवा-या साठी देशात इतरत्र जातात. यातील अनेक पक्षी मुंबई कडे येतात तर काही भिगवण च्या उथळ उजनी जलाशयाच्या परीसरात येतात. भारतात आढळणारे म्हणजे शीवच्या खाडीत येऊन दाखल होणारे छोटे रोहित पक्ष्यांना ‘लेसर फ्लेमिंगो’ म्हणून ओळखले जातात. उजनी परिसरात येणारे फ्लेमिंगो हे ‘ग्रेटर फ्लेमिंगो’ मध्ये मोडतात.

परदेशातून, भारतामध्ये विशेषतः भिगवणला जे फ्लेमिंगो येतात ते प्रामुख्याने युरोप, रशिया, सायबेरिया, मंगोलिया, तिबेट, आफ्रिका अश्या प्रदेशांतुन येत असतात. यातील कित्येक पक्षी तर १० हजारापेक्षा हे जास्त किमी चा प्रवास करतात. या पक्ष्यांचा हा प्रवास जास्त करुन रात्रीच्या वेळी होत असतो. यांची संख्या इतकी जास्त असते की, नागरी विमान कंपन्यांना देखील या पक्षांच्या स्थलांतराच्या कालवधीमध्ये विशेष काळजी कक्ष बनवावे लागतात.

फ्लेमिगोंचे हे थवे हिवाळ्यात, नोव्हेंबर महिन्याच्या सुमारास खाद्याच्या शोधात महाराष्ट्राच्या दिशेने येतात. ते इथे येतात तेव्हा त्यांच्यासोबत त्यांची तपकिरी रंगाची पिल्लंही सोबत असतात. उजनीच्या जलाशयात ही पिल्लं त्यांच्या पुढील तीनचार महिन्यांचा वास्तव्यात मोठी होऊ लागतात.

पंख लाल-गुलाबी कसा काय?

भिगवण व भिगवण परिसरातील कुंभारगाव,डिकसळ, तक्रारवाडी या गावात उजनी धरणाच्या बॅकवॉटरमुळे उथळ जलाशय हा मोठ्या प्रमाणात असल्याने इथे विशिष्ट प्रकारचं शेवाळ, छोटे मासे हे रोहित पक्ष्यांचे मुख्य खाद्य आहे. या खाद्यामध्ये बीटा कॅरोटिनचं प्रमाण जास्त असते. या द्रव्यामुळेच त्यांच्या पंखांना लालसर गुलाबी रंग येतो. या कारणामुळे या रोहितांना ‘अग्निपंख’ या नावानेही ओळखतात.
चोचीच्या विशिष्ट रचनेमुळे तो डोके, चोच संपूर्णपणे पाण्यात बुडवून पाण्यातील तसेच चिखलातील खाद्य गाळून घेतो. स्पिरुलिना शैवाल, पाणवनस्पती, बिया, बेडकांचे डिंभ, पाणकीटक, लहान मासे, कोळंबी, खेकडे व शिंपले हे त्याचे मुख्य खाद्य आहे. त्याने सेवन केलेल्या प्राणी-प्लवंगातील व वनस्पती-प्लवंगातील कॅरोटिनॉइड प्रथिनांवर यकृतातील विकरांची प्रक्रिया होऊन त्यांचे विघटन होते आणि रंगद्रव्ये तयार होतात. या रंगद्रव्यांमुळे रोहित पक्ष्याच्या शरीराचा रंग गुलाबी दिसतो. रोहित पक्ष्याचा आयु:काल ६० वर्षे किंवा त्याहून अधिक असतो. रोहित पक्षी इंग्रजी इंग्रजी ‘व्ही’आकार किंवा वक्राकार रचना करून शेकडो किंवा हजारोंच्या संख्येने आकाशात उडतानाचे दृश्य विलोभनीय असते.

रोहित पक्षी समाजप्रिय

रोहित पक्षी समाजप्रिय आहे. त्यांच्या वसाहतीत हजारो पक्षी असतात. या मोठ्या आकाराच्या वसाहतींमुळे त्यांचे भक्षकांपासून रक्षण, अन्नाचा पुरेपूर वापर आणि घरटी बांधण्यासाठी कमी उपलब्ध असलेल्या जागेचा कार्यक्षम वापर ही उद्दिष्टे साध्य होतात. विणीचा हंगाम सुरू होण्याआधी या वसाहतींमध्ये १५–५० पक्ष्यांचे लहानलहान गट तयार होतात. चिखलाच्या लहानलहान गोळ्यांनी तयार केलेले रोहित पक्ष्याचे घरटे वरच्या बाजूस खळगा असलेल्या शंकूच्या आकाराचे असते. दर खेपेला मादी घरट्यात एक निळसर रंगाचे अंडे घालते. जवळजवळ महिनाभर ते अंडे नर-मादी मिळून उबवितात. पिलांचा रंग भुरकट लाल असतो. पिलाचे संगोपन नर-मादी मिळून करतात.

भिगवणला डिसेंबर महिन्यामध्ये या पक्ष्यांचे आगमन होते. या परिसरात फ्लेमिंगो पुढील तीन ते चार महिने राहतात. भिगवण येथील उजनी जलाशय उथळ असल्याने व विस्तीर्ण असल्याने या ठिकाणी फ्लेमिंगोंना मुबलक खाद्य मिळते. त्यांच्या मूळ अधिवासातील ऋतुबदलांचे संकेत त्यांना बदलणा-या वा-यांमुळे मिळतात. ग्रीष्माच्या झळा सुरु होण्यापुर्वीच हे रोहित पक्षी (ग्रेटर फ्लेमिंगो) पुनः त्यांच्या मूळ आवासात परततात. तिकडेच त्याचा विणीचा काळ सुरु होतो. पण त्या विणीच्या हंगामाची सुरुवात मात्र काहीशी उजनी जलाशयातच होते, एकमेकांचे साथीदार शोधण्यापासुन हि सुरुवात होते.

दरवर्षी पुणे-मुंबई मधील पक्षी पर्यटकांसह राज्याबाहेरील पक्षी निरिक्षक भिगवण परिसरात येत असतात. परंतु यंदा भीमा नदीवरील उजनी धरणाच्या विस्तीर्ण पसरलेल्या यशवंतसागर परिसरात पक्षी निरिक्षकांची संख्या कमी झाली आहे.

उजनी धरणाची पाणीपातळी तळाला

सद्यस्थितीला उजनी धरणाचा उपयुक्त पाणीसाठा हा १२.४० दशलक्ष घनमीटर(टीएमसी)म्हणजेच २३ टक्के एवढाच आहे. त्यामुळे धरणाने तळ गाठण्यास सुरुवात केली असून दलदलीच्या प्रदेशांची निर्मिती मोठ्या प्रमाणावरती निर्माण झाल्यामुळे या ठिकाणी असणाऱ्या रोहित पक्ष्यांला मात्र मुबलक खाद्याची उपलब्धता झाल्यामुळे त्यांची चंगळ उडाली आहे. त्यामुळे पक्षी निरीक्षण करण्यासाठी ही एक चांगली संधी निर्माण झाली असल्यामुळे पक्षी निरीक्षकांसाठी ही एक सुवर्णसंधी आहे असं समजलं जात आहे

फ्लेमिंगो येऊन दाखल झाल्याची कुणकुण लागली की, सोशल मीडिया वरून माहिती प्रसारित केली जाते; मग लगेच हौशे, नवशे व गवशे असणारे पक्षीप्रेमी आपले निरीक्षणाचे सामान उचलून भिगवण उजनीच्या जलाशय काठच्या परिसरात दाखल होताच साधारणपणे ऑक्टोबर भिगवणकडे मार्गस्थ होतात. डिसेंबर मध्ये फ्लेमिंगो पक्षी आल्यापासून या पक्ष्याचे फिरते संमेलन मार्च अखेरीस पक्षी परत आपल्या गावी निघाल्यावरच संपते.
– दत्ता नगरे, स्थानिक मार्गदर्शक, कुंभारगाव (ता. इंदापूर)

फ्लेमिंगो पाहायला येणाऱ्यांची संख्या ही कमी झाली आहे हे मात्र खरं आहे.यावर्षीचा प्रखर ऊन व वाढतं तापमान हे कारणं असू शकतील. भिगवण परिसरात शासनाने अद्ययावत विश्रामगृह बांधून पक्षी पर्यटकांना योग्य सुविधा पुरविले तर भविष्यात उजनी जलाशयाच्या पाणलोट क्षेत्रातील ‘फ्लेमिगे शहर’ म्हणून अनेक पक्षी पर्यटक या ठिकाणी नेहमी गर्दी करतील.
– डॉ. अरविंद कुंभार, ज्येष्ठ पक्षी व पर्यावरण अभ्यासक