प्रस्तावना : डायलेसिस हा एक महत्वपूर्ण वैद्यकीय उपचार आहे जो किडनीच्या कार्यक्षमता कमी झालेल्या किंवा पूर्णपणे बंद झालेल्या रुग्णांसाठी वापरला जातो. या प्रक्रियेच्या माध्यमातून शरीरातील विषारी पदार्थ आणि अतिरिक्त द्रव काढले जातात, जेणेकरून रुग्णाचा जीवनमान सुधरू शकेल. या ब्लॉगमध्ये आपण डायलेसिस म्हणजे काय, त्याचे प्रकार, कारणे, प्रक्रिया, आणि फायदे याबद्दल माहिती घेऊया.
डायलेसिस म्हणजे काय?
डायलेसिस म्हणजे किडनीच्या कार्याची तात्पुरती किंवा कायमची हानी झाल्यावर शरीरातील विषारी पदार्थ, पाणी, आणि इलेक्ट्रोलाइट्स यांचे शुद्धीकरण करण्याची प्रक्रिया. किडनी या सेंद्रिय पदार्थांचा निचरा आणि संतुलन ठेवण्याचे कार्य करतात, पण डायलेसिस या कामाचे समर्थन करते.
डायलेसिसचे प्रकार
हेमोडायलेसिस (Hemodialysis):
प्रक्रिया: हेमोडायलेसिसमध्ये रुग्णाचे रक्त एक मशीनच्या माध्यमातून शुद्ध केले जाते. रक्त एका ट्यूबच्या माध्यमातून मशीनमध्ये पाठवले जाते जिथे ते शुद्ध केले जाते आणि पुन्हा शरीरात परत केले जाते.
सत्र: हेमोडायलेसिस साधारणतः आठवड्यात तीन वेळा सत्रानुसार केली जाते.
पेरिटोनियल डायलेसिस (Peritoneal Dialysis):
प्रक्रिया: पेरिटोनियल डायलेसिसमध्ये, एक विशेष द्रव पोटाच्या आतल्या पोकळीत (पेरिटोनियल केविटी) इंजेक्ट केला जातो, ज्यामुळे शरीरातील विषारी पदार्थ द्रवात सोडले जातात. हा द्रव नंतर बाहेर काढला जातो.
सत्र: हा उपचार सामान्यतः रोजच्या आधारावर घरच्या घरी केला जाऊ शकतो.
डायलेसिसची कारणे
किडनी फेल्युअर: किडनींच्या कार्यक्षमतेचा गंभीर हानी.
ग्लोमेरुलोनेफ्रायटिस: किडनीतील फिल्टरिंग यंत्रणांच्या सूजमुळे.
डायबिटिक नेफ्रोपॅथी: मधुमेहामुळे किडनींवर होणारा परिणाम.
हायपरटेंशन: उच्च रक्तदाबामुळे किडनीतील कार्यक्षमता कमी होणे.
डायलेसिसच्या फायदे
विषारी पदार्थांचा निचरा: शरीरातील विषारी पदार्थ आणि अतिरिक्त द्रव कमी करणे.
संतुलन राखणे: इलेक्ट्रोलाइट्स आणि आहारातील घटकांचे संतुलन राखणे.
लक्षणांची कमी: किडनी फेल्युअरमुळे होणारी लक्षणे कमी करणे.
जीवनकाल वाढवणे: उपचारामुळे जीवनकालात सुधारणा होऊ शकते.
डायलेसिसच्या प्रक्रिया
प्रारंभिक तपासणी: रुग्णाची संपूर्ण वैद्यकीय तपासणी केली जाते.
डायलेसिस पोर्टसाठी तयारी: हेमोडायलेसिससाठी शस्त्रक्रिया करून एक पोर्ट तयार केला जातो. पेरिटोनियल डायलेसिससाठी पोटात एक कैथेटर (ट्यूब) ठेवला जातो.
डायलेसिस सत्र: उपचार सत्राच्या दरम्यान, रक्त किंवा द्रव शुद्धीकरण प्रक्रिया केली जाते.
पुनरावलोकन: उपचारानंतर रुग्णाची स्थिती तपासली जाते आणि पुढील उपचारांची योजना तयार केली जाते.
निष्कर्ष
डायलेसिस हा किडनीच्या कार्यक्षमता कमी झालेल्या रुग्णांसाठी एक महत्त्वपूर्ण उपचार आहे. योग्य तपासणी, प्रक्रियेत तयार होणाऱ्या आव्हानांचे व्यवस्थापन, आणि नियमित देखरेख यामुळे डायलेसिसच्या माध्यमातून रुग्णांच्या जीवनात सुधारणा करण्यात येते. हेमोडायलेसिस आणि पेरिटोनियल डायलेसिस याच्या दोन प्रमुख प्रकारांमधून रुग्णांच्या गरजेनुसार योग्य उपचार निवडला जातो. डायलेसिस उपचारामुळे किडनी फेल्युअरच्या लक्षणांवर प्रभावीपणे नियंत्रण ठेवता येते आणि रुग्णांना गुणवत्तेच्या जीवनाची संधी मिळवता येते.
डॉ. महेश रोकडे (किडनी विकार तज्ज्ञ, विश्वराज हॉस्पिटल लोणी काळभोर, ता.हवेली)
